Powszechna samoobrona to część obrony cywilnej będącej częścią składową niemilitarnego elementu składowego obrony narodowej (obok elementów militarnych). Obrona niemilitarna jest osiąganiem misji i celów obrony narodowej narzędziami o niemilitarnym charakterze.
Przygotowanie ludności do uczestnictwa w powszechnej samoobronie polega na jej udziale w szkoleniu i wykonywaniu przez obywateli określonych obowiązków w ramach przygotowań do samoobrony. Podstawy prawne do działalności w tej dziedzinie znajdują się w Ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r., Strategii Obronności RP z 2009r., Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 września 1993 r. w sprawie powszechnej samoobrony ludności. Wymienione akty prawne mają swe źródła w międzynarodowych konwencjach genewskich.
Powszechna samoobrona jako część obrony cywilnej polega na obowiązkowym udziale ludności w zajęciach podstawowych lub ćwiczeniach praktycznych.
Zajęcia podstawowe, jako zorganizowane szkolenia lub samokształcenie, mają teoretycznie przygotować ludność do wykonywania zadań samoobrony. Przeprowadza się je w cyklu pięcioletnim, nie więcej niż dwa razy w roku, po 4 h w dzień roboczy lub do 8 h w dzień ustawowo wolny od pracy. Jako podstawa do programu zajęć służą założenia programowe Szefa Obrony Cywilnej Kraju. Uwzględniają one problematykę zagrożeń danego rejonu, zakładu czy środowiska, zasad postępowania w przypadkach ich pojawienia się, udzielania pomocy poszkodowanym. Omawiane zajęcia prowadzone są w zakładach pracy lub w miejscach zamieszkania.
W czasie ćwiczeń praktycznych wykonywane są przedsięwzięcia, dające możliwość nabycia praktycznych umiejętności ochrony własnego zdrowia i życia, gospodarstwa domowego i udzielania pomocy poszkodowanym.
Obowiązki ludności w zakresie przygotowań do powszechnej samoobrony:
- zapoznanie się z rodzajami, sposobami ich ogłaszania i odwoływania oraz zasadami zachowania się po usłyszeniu poszczególnych sygnałów alarmowych,
- zapoznanie się z rozmieszczeniem najbliższych budowli ochronnych w miejscu pracy i zamieszkania,
- zaopatrzenie siebie i członków rodziny w indywidualne środki ochrony przed skażeniami,
- zaopatrzenie domowej apteczki w podstawowe leki i materiały opatrunkowe,
- opanowanie zasad i sposobów udzielania pierwszej pomocy poszkodowanym,
- zgromadzenie i odpowiednie zabezpieczenie zapasów żywności i wody dla siebie i rodziny na czas utrzymywania się zagrożenia,
- przygotowanie mieszkania (budynku) pod względem ppoż.i ochrony przed skażeniami, itp.
- zapoznanie się z zasadami wykonywania prostych prac ratunkowych w rejonie porażenia,
- przypadku zarządzenia ewakuacji – zabezpieczenie mienia, wyłączenie dopływu wody, prądu, gazu, spakowanie rzeczy osobistych, dokumentów, środków ochrony przed skażeniami oraz żywności, ścisłe wykonywanie poleceń organizatorów ewakuacji.
Obowiązek powszechnej samoobrony obejmuje każdego obywatela Rzeczpospolitej Polskiej:
Szczegółowe uregulowania w tej materii znajdują się Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, w artykule 85 (Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona ojczyzny), oraz w Ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 21 listopada 1967 roku.
